Losse schroeven

Als we willen begrijpen waarom zo veel mensen zich bezig houden met complottheorieën, dan moeten we hen niet wegzetten als paranoïde gekken. Aldus socioloog Jaron Harambam in zijn proefschrift over de complotdenkerscultuur in Nederland, dat hij donderdag verdedigde.

Puttend uit etnografisch veldwerk in het Nederlandse complotdenkersmilieu en volgens een cultuursociologische benadering onderzocht Harambam de complotdenker in zijn proefschrift The Truth Is Out There: Conspiracy Culture in an Age of Epistemic Instability (De waarheid op losse schroeven: complotdenken in een tijd van epistemische instabiliteit).

Onder meer wordt duidelijk dat de populariteit van complotdenken niet los gezien kan worden van verschillende sociologische transformaties die de waarheid op losse schroeven hebben gezet: secularisering, mediatisering, democratisering en globalisering. Harambam concludeert dat in dit culturele klimaat van epistemische instabiliteit complottheorieën goed gedijen.

Maar uit een interview met Harambam wordt niet bijster duidelijk wat nu de hoofdconclusie is anders dan dat complotdenken ook weer ergens nuttig kan zijn. Complotdenkers vinden dat 'wij' als makke schapen achter de mainstream media aanlopen.

Harambam ziet naar eigen zeggen liever een wereld met burgerlijke ongehoorzaamheid richting waarheidsclaims dan een enorme burgerlijke gehoorzaamheid waarin niemand meer kritische vragen stelt aan de gevestigde orde.

Maar kritische vragen stellen is wat anders dan complotdenken. Complotdenkers zoeken bevestiging van een wereldbeeld dat ze veelal zelf hebben geschapen. Daar zoeken ze selectief feiten bij, waardoor eigen waarheidsclaims ontstaan die zelden door medecomplotdenkers in twijfel worden getrokken. Dat er veel diversiteit in dat wereldje zit, lijkt evident, maar het mechanisme is in veel gevallen hetzelfde. Dat lijkt Harambam dan ten minste nog begrepen te hebben. Complotdenken kan  doorschieten naar een situatie waarin niemand meer weet wat-ie moet geloven, 'wat funest is voor een open samenleving'.

Slachtofferschap

De grote zuivering is begonnen. Onder de noemer #MeToo hebben een miljoen mensen hun ervaringen met seksueel geweld of seksuele intimidatie gedeeld op sociale media. Mannen vallen bij bosjes neer. De Belgische acteur Jappe Claes is ontslagen door Het Nationale Theater vanwege 'grensoverschrijdend gedrag'. Ook een redacteur van uitgeverij Atlas Contact is om dezelfde redenen op non-actief gesteld.

Talloze mannen hebben onder de hashtag #IHave een openbare biecht afgelegd, wellicht uit lijfsbehoud, om te voorkomen dat ook zij aan de publieke schandpaal worden genageld.

Maar wat dat grensoverschrijdend gedrag precies inhoudt blijft nogal eens in het vage: is dat ongewenst flirtgedrag of billenknijpen? Of erger? Ook zijn de omstandigheden niet altijd duidelijk: in welk decennium speelde zich dit af? Was er sprake van drankgebruik?

'In het narcistische tijdperk is het de kunst om iets te voelen, de emoties op social media uit te braken en vervolgens niets te doen,' klaagt Arno Wellens. 'Het problematische aan dat emotionele tijdperk is dat iedereen in een kamp wordt geduwd. Ofwel je bent een slachtoffer, ofwel een dader.'

De frustratie hierover is het grootst onder de mannelijke aanhang van GeenStijl, het blog dat eerder dit jaar leerde dat vrouwen niet langer als keurvee behandeld willen worden ('Wilt u haar doen?')

'Wat ik het erge vind aan dat hele #metoo gebeuren is dat die achterlijke mensen die #metoo roepen als ze een keer 1 seconde te lang zijn aangekeken in de trein of whatever het ten eerste misbruiken ten laste van vrouwen die *echt* lastig zijn gevallen, en ten tweede niet beseffen dat miljoenen jaren evolutie simpelweg impregneert dat je naar een lekkere dame kijkt als ze voorbij loopt.'

Daar heeft deze anonieme reaguurder wel een puntje. Omwille van de voortplanting is het niet handig als de gemiddelde man niet meer durft te flirten, uit angst dat zal worden aangedrongen op amputatie van zijn geslachtsorgaan. Als de haan zijn sleep opzet, is dat niet altijd uit intimidatie.

Zielenknuffelaars

Na de vondst van het lichaam van Anne Faber in Zeewolde is er de (begrijpelijke) verontwaardiging. Ruim 270 duizend mensen hebben hun virtuele handtekening gezet onder een boze petitie: 'Anne Faber dood door schuld rechtssysteem'. Rechters zouden 'koudwatervrees' hebben en moeten vaker eigenhandig TBS durven opleggen aan onderzoeksweigeraars als Michael P.

Maar zo simpel ligt het allemaal weer eens niet. Barbara den Uijl van de Raad van de Rechtspraak wijst er in de Volkskrant op dat Michael P. niet ontoerekeningsvatbaar is verklaard en dat het Openbaar Ministerie destijds geen TBS heeft geëist. Dat kun je achteraf een inschattingsfout noemen, maar individuele gevallen zijn doorgaans moeilijk in te schatten.

De Nieuwe Realist pakte dit incident natuurlijk meteen weer op weer om aan te tonen dat rechtse partijen jaren terug al hebben gepleit voor een hardere aanpak. Kortom: wanneer we maar op de PVV hadden gestemd, was dit allemaal niet gebeurd. En dan heeft de PVV volgens De Nieuwe Realist ook nog aangedrongen op een Kamerdebat over dit onderwerp, maar heeft de Kamer dat bot geweigerd. Klopt niet: de andere fracties vinden het nu nog te vroeg en willen eerst de antwoorden van minister Blok afwachten op alle schriftelijke Kamervragen.

Ook wordt de suggestie gewekt dat er maar een Janboel was in Den Dolder, waar P. een andere patiënt had bezwangerd. Het is nog maar de vraag of dit soort Indianenverhalen ook echt klopt.

Onder de aanhangers van De Nieuwe Realist is er over het algemeen maar weinig sympathie voor psychologen, psychiaters en alle andere zielenknuffelaars die gestoorde criminelen zo graag willen ‘behandelen’. Criminelen met een persoonlijkheidsstoornis horen volgens hen thuis in de gevangenis. Dat is uiteraard geen oplossing, dat is een psychiatrische patiënt zonder begeleiding in een cel stoppen om daar overlast te veroorzaken. Cijfers wijzen uit dat mensen die onbehandeld uit de gevangenis komen 4 tot 5 keer vaker ernstige delicten plegen dan mensen die met succes een TBS-behandeling hebben doorlopen.

Bijstelling is wel nodig. Een nieuwe wet die het mogelijk maakt om verdachten die weigeren mee te werken aan psychiatrisch onderzoek, toch TBS te leggen is al op 18 december 2012 aangenomen door de Tweede Kamer, maar staat pas voor 23 januari 2018 op de agenda van de Eerste Kamer. 

Zwartboek

Sommige Nederlanders winden zich enorm op over het NOS Journaal, en vaak ligt daaraan ten grondslag dat de eigen mening niet of onvoldoende wordt gehoord. Luie stukjesschrijvers nemen dan al gauw de term manipulatie en propaganda in de mond.

Journalist Arnold Karskens is zelfs bezig met het samenstellen van een zwartboek over het NOS Journaal. Doel van zijn actie is kijken of vervolging wegens het misbruik maken van belastinggeld juridisch hard te maken is. Karskens heeft naar eigen zeggen geen zin in scheldpartijen en complottheorieën. Maar hij heeft er wel geld voor nodig. Kansloos.

Naar aanleiding van dit nieuws wist een site als Vrijspreker weer niet hoe snel ze het klimaat er bij moeten slepen. 'Naast alle promotie- en propagandaverhalen (...) worden dramatische beelden niet geschuwd. Zo wordt er regelmatig waterdamp – uitgelicht met tegenlicht – in beeld gebracht zodra het over CO2 gaat. En ‘experts’ worden van stal gehaald om hun zorgen uit te spreken over het klimaat.'

Dat er nogal wat experts zich zorgen maken over het klimaat, lijkt Het Knipmes gewoon nieuws dat de NOS of iedere objectieve nieuwsorganisatie moet brengen. Dat de Pine Island gletsjer onlangs een flink stuk ijs verliest, groter zelfs dan de stad Amsterdam, is blijkbaar ook propaganda.

Suggereren dat de NOS alleen bij de toespraak van Trump voor de VN de nadruk zou hebben gelegd op de voorgenomen vernietiging van Noord Korea, terwijl het zogenaamd afzwakkende vervolg 'dat de VN juist zijn opgericht om dergelijke conflicten te voorkomen' achterwege zou zijn gebleven, is al evenzeer onzin. De dreiging is wereldwijd niet onopgemerkt gebleven. Over de afzwakking door zijn naaste medewerkers is ook gerapporteerd. En wel dat Trump 'geen oorlog met Noord Korea' wil.

Een mallotenblog genaamd Stop de Bankiers (...) beweert dat de NOS de uitslag van het ongeldige Catalaanse referendum bewust foutief zou hebben geïnterpreteerd. Door te stellen dat ruim 62 procent niet voor onafhankelijkheid heeft gestemd. Argument van Stop de Bankiers: de stemvoorkeur van de wegblijvers is niet bekend.

Dat laatste is niet waar: polls kort voor het referendum toonden aan dat slechts 41 procent van de Catalanen onafhankelijkheid wil. Voornamelijk gemotiveerde onafhankelijkstemmers trokken naar de stembus, de tegenstemmers zagen er het nut niet van in omdat de grondwet afscheiding niet toestaat. Je kunt dus wel degelijk iets zeggen over de voorkeur van de wegblijvers.

Het blog heeft ook al moeite met de keuze van de NOS om de dader van de aanslag in Las Vegas een 'witte man' te noemen. Ook elders wordt de wittemannenjacht veroordeeld. Maar zo onbelangrijk is beschrijving ook weer niet, temeer daar het hier een inwoner van Vegas zelf betreft die tot nu toe maar moeilijk in een ideologische frame is te plaatsen. Zelfs niet in de hoek van de witte suprematisten.

Hoofdredacteur Marcel Gelauff zegt dat er verder geen bedoelingen bij waren. Het is mogelijk, erkent hij, dat de redactie zich heeft laten beïnvloeden door de omschrijving 'white male' in de Amerikaanse media.

Aftreden

Niet af- maar optreden, vond minister Hennis, die in het geval van het Mali-incident eerst wil laten vaststellen of er sprake is geweest van verwijtbaar of nalatig handelen.

Maar voor GS-columnist Feynman moet de minister meteen aftreden. Wat volgt is een stukje waarin termen als 'zich steeds verder verheven voelen van het volk', 'achterkamertjespolitiek' en 'slangenkuil' weer de boventoon voeren, en waarin de kwestie luiig wordt gekoppeld aan de Catalaanse stembusgang die met 'harde hand' wordt neergeslagen. Het Knipmes ziet geen enkel verband.

Om te beginnen, ook al is een minister verantwoordelijk, je kunt niet alle operationele fouten op een bewindsvrouw afwentelen, dan kan iedere minister al naar enkele maanden opstappen. Wel kan zij worden afgerekend op de maatregelen die vervolgens worden genomen om herhaling te voorkomen. En zover zijn we nog niet.

Het Catalaanse referendum voor onafhankelijkheid is een ander verhaal. De Spaanse regering heeft duizenden agenten naar de regio in het noordoosten van Spanje gestuurd, wat helemaal niet nodig was geweest, aangezien toch geen meerderheid voor onafhankelijkheid is. Daarnaast was de uitslag op basis van de Spaanse grondweg ook niet bindend of bruikbaar geweest. De meerderheid van de bevolking is echter wel voorstander van een referendum over het onderwerp.

Maar van een 'staatsgreep' van Madrid is pas sprake als de Guardia Civil vandaag regionale bewindslieden in de poet zou stoppen. Het is nog maar de vraag of Madrid zover wil gaan, dan wordt de kans op massale steun voor afscheiding alleen maar groter.